‘Mag ik doorgaan tot ik een 10 heb?!’

Het meest schooleigene aan het schoolexamen voor haar vak? “Dat er keuze is”, zegt Nelleke van der Meer, docent Nederlands in vwo 4, 5 en 6 op de bovenbouwlocatie vwo van het Scala College in Alphen aan den Rijn. Voor literatuur kunnen leerlingen bij Nederlands niet alleen zelf de boeken kiezen – dat is op bijna iedere school zo – maar ook of ze het mondeling examen individueel doen of met zijn tweeën. Het moment van afsluiten is eveneens flexibel. “Als een leerling diep ademhaalt en in één adem doorleest, mag hij of zij literatuur ook in de vierde afsluiten.” 

Neem de wettelijke ruimte

Voor deze invulling van het schoolexamen vindt de sectie Nederlands steun bij de visie van het Scala College. “In het schoolexamen kun je goed tot uiting brengen wat voor school je bent”, zegt Nelleke. “In onze visie staat: keuzemogelijkheden voor iedereen. Dat betekent dat de toetsing ook niet voor alle leerlingen hetzelfde hoeft te zijn. Leerlingen zíjn niet allemaal hetzelfde, waarom zouden ze dan wel op hetzelfde moment door dezelfde hoepel moeten springen? En als de wetgever ons ruimte biedt in het schoolexamen, waarom zouden wij die dan niet nemen? De civiele waarde van het diploma komt echt niet zomaar in gevaar: wij letten zelf goed op de kwaliteit en ook de inspectie houdt toezicht op de kwaliteit van het onderwijs.”

Bied in voorexamenklassen vrije onderwerp- en vormkeuze

Behalve bij literatuur hebben leerlingen ook keuzemogelijkheden bij de praktische opdrachten spreek- en schrijfvaardigheid Nederlands. Zo kunnen ze zelf het eindproduct kiezen. Voor spreekvaardigheid kan dat bijvoorbeeld een speech zijn - een meer creatievere vorm - maar ook een presentatie, die meer feitelijk is. Voor de ‘overtuigende tekst’ bij schrijfvaardigheid kunnen ze zowel een artikel, een advertentie als een toneelstuk maken. “Ze kunnen een nieuw onderwerp kiezen, maar ook het onderwerp van hun speech of presentatie verder uitdiepen. In het laatste jaar, als het gaat om het schoolexamen, kunnen ze ook een maatschappelijke draai geven aan het onderwerp van hun profielwerkstuk en daar een beschouwend artikel over schrijven”, aldus Nelleke.

Laat leerlingen hun cijfer verbeteren

Daar komt bij dat leerlingen ervoor kunnen kiezen om hun cijfers te verbeteren. “Elke praktische opdracht  bestaat uit een eindproduct en een dossier dat inzicht geeft in de totstandkoming. Beide worden beoordeeld aan de hand van een rubric ”, zegt Nelleke.

“Zo zien leerlingen welke leerdoelen nog aandacht behoeven. In de vierde en de vijfde heb ik het zo ingepland dat de spreek- en schrijfopdrachten in mei klaar zijn. Als leerlingen de leerdoelen dan nog niet behaald hebben, kunnen ze hun werk verbeteren totdat die doelen wel behaald zijn. Maar ook als ze een hoger cijfer willen.”

Geef feedback

Leerlingen die in de voorexamenklassen hun cijfer willen verbeteren, hoeven de opdracht niet over te doen – het is geen herkansing - maar krijgen feedback op hun werk en kunnen zeggen: die ik ga verwerken om van mijn zeven een negen te maken. Dat vinden ze heel fijn, merkt Nelleke. “Ze staan er echt van te kijken: ‘Mag ik dan doorgaan tot ik een tien heb?’ Ja, dat mag.” 

In vwo 6 ligt het iets anders. Leerlingen hebben dan per periode voor alle schoolexamenvakken één herkansing. Die kunnen ze echter wel inzetten om hun schoolexamencijfer voor Nederlands te verbeteren. “Vorig jaar is dat gebeurd”, zegt Nelleke. “Een goede leerling die niets hoefde te herkansen, is voor de eer gegaan. Hij heeft van een 9 een 10 gemaakt.”

Houd het organiseerbaar

De vraag is wat keuzevrijheid van leerlingen betekent voor het werk van docenten. Krijgen zij het daardoor drukker? Niet als je het goed organiseert, zegt Nelleke. “Ik heb niet méér werk, ik doe mijn werk anders. In plaats van ergens instructie over te geven, kun je bijvoorbeeld ook een opdracht zodanig inrichten dat leerlingen het vanzelf ontdekken. Of je kunt slim gebruik maken van werk dat ze eerder hebben gedaan. Dat doe ik bijvoorbeeld bij de spellingregels: in vwo 4 en 5 streep ik fouten aan en moeten leerlingen die zelf verbeteren, in vwo 6 zeg ik: pak je opdrachten uit klas 4 en 5 erbij en kijk wat je toen fout deed. Niemand heeft instructie over het héle boekje met spellingsregels nodig. En als bepaalde problemen toch veel voorkomen – bijvoorbeeld een gebrekkige structuur in schrijfopdrachten - dan geef ik alsnog een klassikale instructie.”

Zet individueel stappen

Binnen het Scala College loopt de sectie Nederlands met haar invulling van het schoolexamen voorop. Maar ook de sectie Engels werkt bijvoorbeeld met een schrijfdossier. En bij sommige andere vakken zijn het individuele docenten die stappen zetten, zoals Christina van der Tuin bij Frans. “Ik werk in vwo 5 met een schrijfdossier: leerlingen krijgen aan de hand van rubrics gedurende het jaar feedback op schrijfopdrachten, van mij en van elkaar. In de beoordeling ligt de nadruk op het leerproces. Hebben ze hun fouten gezien, begrepen en verbeterd? Hebben ze hun stijl verbeterd? Aan het eind krijgen ze voor het hele dossier een cijfer. Dat werkt goed, ik zie dat leerlingen heel veel leren. Maar mijn collega’s binnen de sectie geven nog de voorkeur aan losse toetsen voor een cijfer.” Daarom is Christina met de schoolleiding gaan praten vóór ze met haar schrijfdossier begon: “Het is makkelijker als alle neuzen in de sectie dezelfde kant op staan. Gelukkig zijn mijn wensen in lijn met de schoolvisie en heb ik van de schoolleiding ruimte gekregen om te experimenteren. Al zou ik het zelf geen experiment noemen: dit is hoe ik wil werken.”

Vertrek vanuit toetsbeleid

Op het Scala College is ook een andere ontwikkeling gaande die op termijn de schooleigen invulling van het schoolexamen kracht gaat bijzetten: een werkgroep van docenten ontwikkelt toetsbeleid voor de hele school. De werkgroep – Nelleke is de projectleider, Christina een van de leden –  heeft eerst de huidige toetspraktijk tot in detail beschreven en van daaruit doelen geformuleerd: meer formatief handelen en de kwaliteit van selectieve toetsen verbeteren. De eerste stappen zijn al gezet. Tijdens studiemiddagen hebben collega's zich kunnen scholen in formatief handelen. Dat krijgt komend jaar een vervolg.

Begin in de voorexamenklassen

Naarmate meer collega’s formatiever gaan handelen, zal het maatwerk binnen de schoolexamens op het Scala College toenemen, verwachten Nelleke en Christina. Wat zouden zij adviseren aan docenten die werken op een school die nog niet zo ver is? “Experimenteer in de voorexamenklassen”, is de tip van Nelleke. “Daar is de druk van het centraal examen nog niet zo voelbaar. Door leerlingen keuzes te bieden, komen ze in een andere stand te staan en gaan ze er na een tijdje zelf om vragen: ‘Kan ik dit schoolexamenonderdeel niet eerder afronden?’ Als docent zul je daar niet altijd ‘ja’ op kunnen zeggen, maar in veel gevallen wel. En daarmee vergroot je wel de betrokkenheid bij leerlingen.