“Debat over artikel 23 gaat teveel over onderwijsvrijheid, te weinig over overheidszorg”

Actuele discussies over artikel 23 laten een worsteling zien, met botsingen tussen individuele wensen, groepsopvattingen en ideeën over wat voor de samenleving als geheel en vanuit overheidsperspectief goed is. Hoe met die worsteling om te gaan in het onderwijs en het onderwijsbeleid? Waar komt scholen vrijheid toe? En komen de principes en uitgangspunten achter artikel 23 – goed onderwijs voor alle Nederlanders, vrije beroepsbeoefening voor leraren, het primaat van ouders als opvoeders en gewetensvrijheid – voldoende tot hun recht?

Met deze notitie wil de Onderwijsraad een bijdrage leveren aan de kwaliteit van deze discussies door kennis over artikel 23 op een rij te zetten. De raad richt daarbij zijn aandacht op waar het schuurt tussen vrijheid en overheidszorg op het gebied van onderwijskwaliteit en dat van toegankelijkheid.

De Onderwijsraad wijst op vijf spanningen:

1. kwaliteitsopvattingen overheid versus eigen identiteit scholen
   De overheid schrijft aan de ene kant voor wat onderwijskwaliteit is. Aan de andere kant mogen scholen vanuit hun eigen visie op onderwijs werken. Wat kwaliteit is, staat niet objectief vast. Opvattingen over goed onderwijs verschillen en artikel 23 biedt daar ruimte voor. Welke opvattingen zijn wel en welke zijn niet aanvaardbaar binnen het publiek bekostigde onderwijsbestel?
2. altijd discussie over of deugdelijkheidseisen voldoen
   De overheid stuurt op onderwijskwaliteit door middel van deugdelijkheidseisen. Maar stelt zij wel de juiste eisen? Zijn die eisen echt nodig om kwaliteit te waarborgen?
3. waarborgen van toegang, maar weinig grip op scholenaanbod
   De overheid moet waarborgen dat er toegang is tot goed onderwijs en dat er wat te kiezen valt. Maar diezelfde overheid heeft geen grip op welke scholen er zijn.
4. pluriformiteit nodig voor keuzevrijheid, maar niet altijd aanwezig of gewenst
   Welke keuzemogelijkheden zou het publiek bekostigde bestel moeten garanderen? Keuzevrijheid veronderstelt een pluriform onderwijsaanbod. De vrijheid van onderwijs maakt dat mogelijk, maar of pluriformiteit daadwerkelijk ontstaat, hangt af van particulier initiatief tot schoolstichting en van de manier waarop schoolbesturen en scholen gebruikmaken van de vrijheid. Met name in krimpgebieden speelt de vraag of pluriformiteit daar nog aan de orde is.
5. vrijheid van ouders en scholen versus segregatie tegengaan
   Ouders mogen zelf een school kiezen voor hun kind en scholen mogen zelf bepalen hoe ze les geven. Maar dit kan leiden tot segregatie, doordat scholen bepaalde groepen leerlingen aantrekken.
    

Deze notitie maakt onderdeel uit van het traject in aanloop naar de verkenning over artikel 23 waar de Onderwijsraad aan werkt. In die verkenning staat de vraag centraal hoe de balans tussen vrijheid van onderwijs en overheidszorg in artikel 23 van de Grondwet en in de huidige praktijk zich verhoudt tot andere publieke waarden, in het bijzonder onderwijskwaliteit en toegankelijkheid. Medio 2020 komt de raad met de eindpublicatie van deze verkenning. Daarin zal hij zelf positie innemen over de verhouding tussen vrijheid en overheidszorg.