Inspectie roept op tot meer regie en ambitie in aanpak basisvaardigheden

De inspectie besteedt in de Staat van het Onderwijs veel aandacht aan het thema basisvaardigheden. Dit sluit aan bij het kabinetsbeleid dat met het ‘Masterplan basisvaardigheden’ een ambitieuze agenda heeft neergezet op het gebied van taal, burgerschap, digitale geletterdheid en rekenen/wiskunde. Het algemene beeld van de basisvaardigheden is nog steeds zorgelijk. Met name in het voortgezet onderwijs is de situatie precair, aldus de inspectie. De VO-raad onderschrijft het grote belang van het beheersen van de basisvaardigheden voor leerlingen als fundament om op te bouwen. Henk Hagoort, voorzitter VO-raad: ‘Het is belangrijk dat schoolbesturen hierbij nog meer de regie nemen. Maar dat zal altijd in samenspraak met de onderwijsprofessionals moeten. We moeten zorgvuldig omgaan met de wederzijdse afhankelijkheid van schoolbesturen, schoolleiders en leraren. Het gaat daarbij om de juiste balans tussen regie van besturen en schoolleiders en autonomie van leraren. Een goede professionele dialoog in de scholen is cruciaal. Dit geldt overigens ook voor het gesprek van de minister met het veld. In dit samenspel hebben de minister, de schoolleiding en de leraren ieder hun eigen rol te spelen. Goed en gedragen onderwijskwaliteit maak je immers samen.’

In het recent verschenen IBO-rapport wordt geconstateerd dat het voor een effectieve sturing op kwaliteitsverbetering belangrijk is dat de basiselementen hiervoor op orde zijn. Op dit moment is dat onvoldoende het geval, aldus het IBO. Tot de basiselementen behoren een heldere opdracht en gedragen doelen, zicht op prestaties op basis van herkenbare indicatoren, de juiste prikkels vanuit beleid en goed toegeruste leraren en schoolleiders.

De VO-raad onderschrijft het belang van deze basiselementen voor kwaliteit van onderwijs. De sector heeft behoefte aan actuele kerndoelen en examenprogramma’s waarin basisvaardigheden verankerd zijn. De VO-raad is dan ook blij met de voortvarende aanpak van de curriculumherziening die nu plaatsvindt en vindt het belangrijk dat scholen snel aan de slag kunnen met de concretere kerndoelen en herziene examenprogramma’s. Ook hebben scholen behoefte aan structurele financiering voor een duurzame inzet op basisvaardigheden. Het belang van kennisgedreven werken wordt in de sector goed onderkend.  De sector werkt hier aan in de vorm van bijvoorbeeld de Kennistafel Effectief Leesonderwijs.
 

Bestuurlijke kwaliteitszorg

In 2022 zijn 48 van de 287 besturen in het voortgezet onderwijs onderzocht op basis van het nieuwe onderzoekskader dat in 2021 is geïntroduceerd. Bij 38 besturen was het eindoordeel op het kwaliteitsgebied Besturing, kwaliteitszorg en ambities voldoende. De inspectie constateert echter ook dat 10 besturen onvoldoende zicht hebben op onderwijskwaliteit en (mede) daardoor onvoldoende zorg dragen voor toereikende systematische evaluatie van de kwaliteit. De inspectie pleit voor een cyclische aanpak van de kwaliteitszorg om goed te kunnen sturen op kwaliteitsverbetering.

Een onvoldoende oordeel betekent dat het bestuur te weinig zicht heeft op de onderwijskwaliteit. Dit hoeft niet te betekenen dat de onderwijskwaliteit in de scholen zelf ook daadwerkelijk te wensen overlaat. Het aantal afdelingen met voldoende onderwijsresultaten is onverminderd hoog en vertoont – met uitzondering van de havo – nog steeds een stijgende lijn. Het aantal zeer zwakke afdelingen is door de jaren heen juist stabiel laag (ongeveer 20 van de in totaal 4469 afdelingen in het vo).

Henk Hagoort: ‘Een kerntaak van schoolbesturen is het bevorderen en bewaken van de onderwijskwaliteit. Als die taak niet overal goed wordt vervuld dan is er werk aan de winkel. Voor die besturen zelf, voor de VO-raad en voor de sector als geheel. We gaan hierover binnen de vereniging in gesprek vanuit de ambitie dat dit beter moet en kan.’

Hagoort wijst erop dat bestuurders, schoolleiders en leraren hun werk in een uitdagende en complexe context vervullen. Scholen én leerlingen hebben nog steeds last van de naweeën van de coronapandemie. Ook andere maatschappelijke problemen als toenemende armoede en het onderwijs aan nieuwkomers vergen extra inzet van scholen in een situatie waarin het lerarentekort steeds nijpender wordt. Hagoort: ‘Het is goed om te zien dat ook de inspectie in de Staat van het Onderwijs en de minister in zijn beleidsreactie oog hebben voor deze grote inspanningen van onderwijsprofessionals. Het onderwijs heeft een belangrijke maatschappelijke opdracht. Wij  vinden het van belang om ook in het onderwijsbeleid en de uitvoering van het toezicht recht te doen aan deze brede maatschappelijke opdracht en niet alleen te kijken naar de ontwikkeling van de cognitieve kennis en vaardigheden van leerlingen.’

Impact van corona op welbevinden en schoolloopbanen onverminderd groot

Er zijn – nog steeds – grote zorgen over het welbevinden van leerlingen, aldus de Staat van het Onderwijs 2023. Leerlingen zijn steeds minder tevreden over hun leven en ervaren meer toets- en prestatiedruk. Sinds 2001 is de ervaren druk voor schoolwerk – zoals toetsen, cijfers en huiswerk –  verdrievoudigd. Scholen zetten veel van de NPO-middelen in voor interventies gericht op het welbevinden en het versterken van de veerkracht van jongeren. Ook de impact van de pandemie op de schoolloopbanen van leerlingen valt onmiskenbaar af te lezen uit de Staat van het Onderwijs 2023. Die uit zich onder andere in een toename van het aantal zittenblijvers, verminderde leerresultaten op specifieke vakken en meer uitval in het vervolgonderwijs.

Herkomst speelt rol van betekenis

Hoewel er iedereen veel aan gelegen is om gelijke kansen in het onderwijs te bewerkstelligen speelt de herkomst van leerlingen of hun ouders helaas nog steeds een rol van betekenis in de schoolloopbaan van leerlingen. De inspectie deed veel onderzoek naar het verschil in schoolloopbanen tussen leerlingen met en zonder een niet-westerse migratieachtergrond. De inspectie constateert dat leerlingen met een niet-westerse migratieachtergrond vaker een initieel schooladvies krijgen dat lager is dan de score van de eindtoets en dat deze leerlingen (vooral op havo/vwo) minder vaak slagen voor het eindexamen. Daartegenover stromen deze leerlingen in de onderbouw vaker door naar een volgend onderwijsniveau en maken ze meer gebruik van de mogelijkheid om te ‘stapelen’. Bijna 30% van deze leerlingen met een vmbo-g/t-diploma gaat naar de havo. In de periode vóór het doorstroomrecht, dat in 2021  van kracht werd, was dat ongeveer 20%. Ongeveer 11% van de leerlingen met een migratieachtergrond met een havo-diploma vervolgt het voortgezet onderwijs op het vwo, waar dat eerder ongeveer 7% was. Deze leerlingen lijken te profiteren van het doorstroomrecht en maken gebruik van de extra mogelijkheden die het stelsel biedt, aldus de inspectie.

Subsidieconfetti

De inspectie constateert dat er nog geen sprake is van terughoudendheid bij het vormgeven van doelsubsidies; subsidies die zowel van het Rijk, regio’s als van gemeenten afkomstig kunnen zijn. Met de verschillende doelstellingen, looptijden, typen aanvragers en verantwoording vergt deze subsidieconfetti onnodig veel tijd en aandacht van scholen en bestuurders en biedt het geen uitzicht op een duurzame aanpak. De VO-raad ondersteunt dan ook van harte het pleidooi van de inspectie om het structurele karakter van de bekostiging te vergroten en doelfinanciering te beperken tot echte incidenten of om innovatie in de sector te stimuleren.  

Lerarentekort

De krapte op de arbeidsmarkt neemt snel toe. Er zijn vooral veel vacatures voor leraren Nederlands en wiskunde/rekenen: deze vakken worden relatief veel gegeven en het aantal inschrijvingen bij de lerarenopleidingen voor deze vakken daalt. De inspectie geeft aan dat dit vooral zorgelijk is gezien de ontwikkelingen met betrekking tot de basisvaardigheden. Ook geeft de inspectie aan dat er meer onbevoegde lessen zijn op scholen met een hoge achterstandsscore op de CBS-indicator: zo’n 23% van de lessen wordt hier onbevoegd gegeven, het gemiddelde is echter 3,7%. Het lerarentekort doet zich veel sterker gelden op deze scholen.
Uit de Staat van het Onderwijs blijkt verder dat het aantal fte’s met een vast dienstverband in het voortgezet onderwijs 83% bedraagt en daarmee gestaag groeit. Voor het onderwijzend personeel is de gemiddelde grootte van de dienstbetrekking 0,8 fte.