‘Meer kleur in het schoolexamen’ - Acht praktijkvoorbeelden van schooleigen examenkeuzes

Alle schoolexamens een groen tintje

Terra Meppel vo in Meppel geeft ook niet-groene vakken bij het schoolexamen een groen tintje mee. “Die context spreekt onze vmbo-leerlingen aan”, zegt docent Metty Padding. “De wereld van bloemisten, boeren, hoveniers, het brede groen: daar zitten de onderwerpen die onze leerlingen meekrijgen, die ze in het nieuws zien. Daarmee worden de toetsen voor hen actueel.”

Vakken als Engels en Nederlands gebruiken bij schoolexamentoetsen vooral groene contexten. Bij spreekvaardigheid Nederlands debatteren leerlingen bijvoorbeeld over stellingen die worden aangeleverd door de groensectie. Bij schrijfvaardigheid Nederlands zit een sollicitatiebrief naar een bedrijf in de groensector, en ook de teksten bij grammatica gaan over groene onderwerpen.

De ‘vergroening’ is een van de kenmerken van het vereenvoudigde en vernieuwde schoolexamen op Terra Meppel vo en ook op de andere vestigingen van Terra. Sinds het schooljaar 2020-2021 hebben alle vakken een eenjarig PTA. Dubbelingen in de schoolexamens zijn geschrapt en het aantal PTA-toetsen per vak is sterk teruggebracht. Daardoor is er nu meer tijd voor practica en formatieve toetsen en voor het oefenen voor het centraal examen.

Meer weten over het schoolexamen op Terra Meppel vo? Mail naar m.padding@terra.nl.

Schoolexamens in eigen tempo

Kenmerkend voor Roncalli SG (vmbo-tl/havo/atheneum) zijn de dalton-identiteit en Eigen Tempo Werkwijze (ETW). De keuzevrijheid die hierin besloten zit, is doorgetrokken naar het schoolexamen.

Leerlingen van Roncalli moeten een minimaal aantal werkeenheden per leerjaar doorlopen, maar doen dat in hun eigen tempo. In samenspraak tussen school, leerlingen en ouders wordt bepaald welk tempo optimaal is. De meeste leerlingen volgen het reguliere tempo. Andere leerlingen volgen maatwerk, waarbij vertragen of versnellen mogelijk is.

De toetsen, en daarmee ook de schoolexamentoetsen, zijn gekoppeld aan de werkeenheden. Dat betekent dat leerlingen niet allemaal op hetzelfde moment dezelfde schoolexamentoets doen. Omdat het om een officieel examen gaat, is de keuzevrijheid de schoolexamentoetsen wel kleiner dan bij reguliere andere toetsen. Aan het begin van het schooljaar stellen de vakdocenten samen met de leerlingen een aantal schoolexamenmomenten vast. Leerlingen nemen deel aan de geplande schoolexamentoets in de periode (werkeenheid) die aansluit bij het voor hen bepaalde tempo.

Het gebruik van meerdere toetsmomenten stelt wel organisatorische eisen. Om de betrouwbaarheid van de schoolexamentoets te garanderen, zorgen de docenten dat alle toetsen in meerdere versies beschikbaar zijn. Deze zijn gelijkwaardig qua lengte, hoeveelheid en type vragen. “Dat waarborgen we door goed overleg en het nastreven van het vier-ogen-principe”, zegt manager onderwijs Femke Ammerdorffer. “Bij het maken van schoolexamentoetsen is samenwerken met een collega een voorwaarde.” Deze samenwerking kan ook vakoverstijgend zijn.

Door het aantal schoolexamentoetsen te beperken, blijft het geheel organiseerbaar. Alleen wanneer landelijke maatregelen leiden tot wijzigingen in een PTA is het soms lastig, zegt Ammerdorffer. “Zijn er aanpassingen in het programma van een vak, dan hebben we soms een bezemexamen nodig. We moeten goed in de gaten houden welke leerling welk cohort volgt.” Vanwege het maatwerk is voor meerdere leerlingen een individueel PTA van toepassing.

Meer weten over het schoolexamen op Roncalli? Mail naar p.wils@roncalli-boz.nl.

Competentie-ontwikkeling in het schoolexamen

Op het Christelijk Lyceum Delft (vmbo t/m gymnasium) kunnen alle leerlingen schoolexamen doen in een of meer vakken waar zij competenties ontwikkelen die van belang zijn voor hun toekomst, zoals planmatig werken, reflecteren en de waarde van wetenschappelijk onderzoek beoordelen. “Op deze manier kunnen we leerlingen vaardigheden meegeven die in het centraal examen niet aan bod komen”, zegt docent en teamleider Roy Nederpelt.

Voorbeelden van dergelijke ‘competentievakken’ zijn onderzoek & ontwerpen (o&o, voor technasiumleerlingen), natuur, leven & technologie (nlt, voor leerlingen met natuurprofielen) en bewegen, sport en maatschapij (bsm). Op dit moment werkt de school onder meer aan een nieuw competentievak voor het havo-examen. “We vinden het belangrijk dat alle leerlingen een competentievak volgen. Welk profiel ze ook kiezen, later hebben ze die vaardigheden nodig in hun baan”, zegt directeur Eelke Smulders.

Omdat competenties lastiger te toetsen zijn dan cognitieve kennis, stimuleert de school dat docenten samen nadenken over de vormgeving van het schoolexamen. Bij o&o is dat relatief gemakkelijk, want onder de vlag van Stichting Technasium is al veel ontwikkeld. Voor dit schoolexamen werken leerlingen samen aan een opdracht van een bedrijf of organisatie, zoals het ontwerp van een ziekenhuiskamer. “Zo’n organisatie krijgt een frisse blik en de leerlingen zijn met een opdracht uit de echte wereld bezig”, zegt Smulders.

Een ander schooleigen element is de manier waarop de schoolvisie op burgerschap in het schoolexamen tot uiting komt, met vakken als godsdienst voor alle leerlingen, en algemene natuurwetenschappen (anw) voor alle vwo-leerlingen, ook leerlingen met maatschappijprofielen.

Meer weten over het schoolexamen op het Christelijk Lyceum Delft? Mail naar Roy Nederpelt, r.nederpelt@chrlyceumdelft.nl.

Variabele weging van schoolexamenonderdelen

De Ruivenmavo van 2College gaat uit van de gedachte dat iedere leerling anders is. Om aan die verschillen recht te doen, werkt de school met gepersonaliseerd leren volgens de systematiek van Kunskapsskolan. Het personaliseren van het schoolexamen is echter lastig omdat de waarde van het diploma niet in gevaar mag komen. Toch is er meer mogelijk dan vaak wordt gedacht. Zo hoef je niet voor alle leerlingen de schoolexamentoetsen dezelfde weegfactor te geven, als je dat van tevoren maar goed vastlegt in het PTA. De Ruivenmavo heeft bij biologie een jaar lang geëxperimenteerd met een variabele weging van een deel van het PTA. Leerlingen mochten voor drie schoolexamentoetsen zelf kiezen hoe zwaar deze meewogen in hun totale schoolexamencijfer voor biologie. Ze maakten deze afweging vooraf, op basis van de thema’s van de toetsen.

De pilot was een succes in de zin dat deze leidde tot betere schoolexamenresultaten voor biologie. Wel vonden leerlingen het lastig om van tevoren de weging van de toetsen te bepalen en waren sommigen achteraf teleurgesteld of hadden ze spijt van hun keuzes. Voor de school was het werken met variabele weging goed te doen, alleen zat er veel administratief werk aan vast, zowel voor de docent als voor de schooladministratie. Alles overwegend, ziet de Ruivenmavo meer kansen in het personaliseren van de inhoud van de schoolexamentoetsen dan in het personaliseren van de weging. Dat gaat de school verder onderzoeken.

Meer weten over het schoolexamen op de Ruivenmavo van 2College? Mail naar ree.n@2college.nl.

Een portfolio en assessment in het schoolexamen

Leren doe je het beste door te onderzoeken en daarop te reflecteren, vindt De Nieuwste School (mavo/havo/vwo). Voor bovenbouwleerlingen havo/vwo met een natuurprofiel speelt het vak natuur, leven & technologie (nlt) hierbij een grote rol. Voor het schoolexamen van dit vak tonen leerlingen hun onderzoeksvaardigheden aan met behulp van een portfolio. Daarin verzamelen ze bewijzen uit vakken zoals nlt, biologie en scheikunde of uit ervaringen buiten school. Eerst gebeurde dat aan de hand van de lijst met vaardigheden uit domein A van de examensyllabus. “Maar dat was zo’n lange waslijst, dat was niet te doen”, zegt Julian Haerkens, nlt-coördinator in leerjaar 4. Nu moeten leerlingen aantonen dat ze vier rollen beheersen: innovator, strateeg, specialist en netwerker. Dat wordt getoetst tijdens een assessmentgesprek dat leerlingen twee-aan-twee voeren met twee docenten. Vóór die tijd hebben de leerlingen dan al feedback gehad op hun portfolio. De daarin genoemde punten kunnen ze tijdens het assessmentgesprek toelichten en verbeteren.

Eenheid in de beoordeling is belangrijk, want het portfolio is een schoolexamenonderdeel. Daarom hebben de docenten vooraf in ‘ijkgesprekken’ onderzocht welke taal geschikt is voor de beoordeling en langs welke ‘assen’ de prestaties worden gelegd (op de ene as: hoe relevant is een bewijsstuk?; op de andere as: hoe specifiek is de toelichting die de leerling op het bewijsstuk geeft?).

Door de versimpeling naar vier rollen zijn de assessmentgesprekken concreter geworden en hebben ze voor leerlingen meer betekenis gekregen. Ook is het voor leerlingen makkelijker geworden om bij een opdracht gericht medeleerlingen te betrekken met aanvullende competenties, zegt voormalig nlt-coordinator Wilbert Kiemeneij. “Het portfolio en het assessment moedigen aan dat leerlingen van elkaar leren en dat is een van onze doelen met onderzoekend leren.”

Meer weten over het schoolexamen op De Nieuwste School? Lees het complete praktijkvoorbeeld

Praktische toetsvormen in het schoolexamen

De komst van uniform toetsbeleid heeft binnen het Sondervick College (vmbo, havo, vwo) tot vernieuwing van het schoolexamen geleid. Onder het nieuwe toetsbeleid bevat elk PTA maximaal vier of vijf toetsen, verspreid over vier schoolexamenweken. Om dit mogelijk te maken, is nagenoeg alle lesstof van het centraal examen uit het schoolexamen geschrapt.

Gestimuleerd door de schoolleiding en de examensecretaris hebben verschillende secties de gelegenheid aangegrepen om op zoek te gaan naar toetsvormen met een meer praktisch karakter. Zo heeft het schoolexamen ckv in havo/vwo nu de vorm van een portfolio, bevat het schoolexamen geschiedenis een excursie naar een museum en is een van de vijf PTA-toetsen bij zowel biologie, natuur- als scheikunde een practicum.

De sectie wiskunde is een van de koplopers. “Wij willen de leefwereld van leerlingen het schoolexamen binnenbrengen”, zegt wiskundedocent Zaier Saboerali. Alle leerlingen doen nu bijvoorbeeld een praktische opdracht statistiek, op maat gemaakt voor hun opleiding. Zo doen mavoleerlingen in groepjes een statistisch onderzoek, presenteren dit en schrijven een verslag (een PTA-opdracht voor Nederlands). Kaderleerlingen maken een praktisch werkstuk waarvoor ze thuis kleine onderzoekjes doen: denk aan het vertalen van een reis met de familie in een kostenplaatje met diagram.

Binnen het Sondervick College was niet iedereen meteen overtuigd van de meerwaarde van het nieuwe toetsbeleid, maar inmiddels overheerst de overtuiging dat de toetskwaliteit erdoor verbeterd is. “En een kleiner PTA betekent ook nog eens minder werkdruk voor docenten”, zegt examensecretaris Peter Cattenstart.

Meer weten over het schoolexamen op het Sondervick College? Mail naar zsaboerali@sondervick.nl.

Presentaties in het schoolexamen vmbo

Het Vakcollege Helmond (vmbo basis/kader) vindt het belangrijk dat het schoolexamen de leerlingen stimuleert en uitdaagt. In het vmbo werkt een overmaat aan schriftelijke toetsen niet motiverend. Voor biologie – een vak met veel examenstof - hebben de schoolleiding en de biologiesectie daarom een afgeslankt PTA ontworpen. Hier zit geen stof uit het centraal examen meer in, want die stof wordt nu formatief getoetst. De overgebleven schoolexamenonderdelen (in leerjaar 3 zijn dat er 4 á 5) hebben een afsluitend karakter.

Ook zijn nieuwe toetsvormen gezocht, die beter passen bij de vmbo-leerling. Zo doen vierdejaars leerlingen bij mens & milieu nu een mondeling. In 25 minuten vertelt de leerling aan twee docenten wat hij of zij van dit onderwerp weet, ondersteund door vragen van de docenten. Het vier-ogen-principe waarborgt de validiteit van de toets. Een ander voorbeeld is de exameneenheid erfelijkheid & evolutie, die eveneens wordt getoetst met een presentatie. Maar in plaats van die presentatie daadwerkelijk te geven, leveren de leerlingen een PowerPoint met aanvullende notities in.

De ervaringen met het afgeslankte en vernieuwde PTA biologie zijn positief, zegt biologiedocent Paulus van Tilburg. “Doordat we aan de overgebleven schoolexamentoetsen veel gewicht geven, voelen leerlingen voldoende druk om in beweging te komen. Minder toetsen heeft dan ook niet tot een duikeling in de resultaten geleid. En het is goed om op deze manier meer uitdaging in de school te brengen, voor leerlingen en voor docenten.”

Meer weten over het schoolexamen op Vakcollege Helmond? Mail naar p.vantilburg@omosghelmond.nl.

Het schoolexamen in één jaar

In de visie van Spring High (primair onderwijs/vmbo/havo/vwo) staan ontwikkelkansen voorop. Leerlingen krijgen zo lang mogelijk heterogeen les: pas na leerjaar drie vindt determinatie plaats. “Ook in de bovenbouw willen we dat de aandacht zo lang mogelijk naar het leren uitgaat in plaats van naar het examen”, zegt schoolleider Camyre de Adelhart Toorop. Daarom kiest de school voor eenjarige PTA’s in respectievelijk 4 mavo, 5 havo en 6 vwo. Als een school maar duidelijke keuzes maakt, is dit goed mogelijk, zegt De Adelhart Toorop. “Sterker nog: vroeger hadden alle scholen een eenjarig schoolexamen.” Op Spring High houden deze keuzes in dat in het schoolexamen alleen zaken worden getoetst die niet in het centraal examen terugkomen. Ook de toetsvorm is zoveel mogelijk aanvullend: de sectie Nederlands laat leerlingen bijvoorbeeld debatteren en lesgeven aan de onderbouw, veel vakken werken met portfolio’s en in het PTA voor wiskunde zit een grote praktische opdracht. Het aantal PTA-opdrachten is beperkt tot circa vijf per vak. Wél met twee herkansingen per periode, zodat van één opdracht niet onevenredig veel afhangt. De Adelhart Toorop ziet vanuit kansengelijkheid geen reden om zuinig te zijn met herkansingen. “De een bereikt het doel meteen, de ander heeft twee herkansingen nodig. Is dat erg? Het gaat erom dat leerlingen aan het eind bewezen hebben dat ze het kunnen.”

Meer weten over het schoolexamen op Spring High? Lees het complete praktijkvoorbeeld.