Portfolio en assessment: onderzoekend leren in het schoolexamen

Verwondering brengt je verder, is de slogan van De Nieuwste School (mavo/havo/vwo) in Tilburg. In navolging van John Dewey en Gert Biesta stelt de school zich op het standpunt dat leren ontstaat als leerlingen ervaringen opdoen en op die ervaringen reflecteren. “Zowel in de literatuur als in onze eigen praktijk zien we dat leerlingen bijzonder gemotiveerd raken als ze zelf onderzoek kunnen doen naar thema’s die hen interesseren”, zegt Julian Haerkens, docent scheikunde en natuur, leven & technologie (nlt). “Onderzoekend leren levert zowel kennis op als executieve vaardigheden die super relevant zijn voor de toekomst van leerlingen.” Daarom loopt onderzoekend leren als een rode draad door alle leerjaren en door elk van de drie stromen in de bovenbouw: science, humanics en arts. 

Nlt

Binnen de sciencestroom in havo/vwo is nlt dé plek geworden waar de ontwikkeling van onderzoeksvaardigheden samenkomt. Natuurkundedocent Wilbert Kiemeneij was jarenlang een van de kartrekkers van dit vak. “We noemen het nlt en alle inhoudelijke domeinen uit de examensyllabus zitten er ook in”, zegt hij. “Maar bij ons is nlt meer dan dat: het is de kapstok van ons hele bèta-onderwijs.” De twee uur die voor nlt op het rooster staan, zijn daarvoor niet genoeg. Daarom doen biologie, scheikunde en natuurkunde er elk een halfuur bij. Leerlingen krijgen per week dus drieënhalf uur nlt. Elk leerjaar heeft een nlt-coördinator die in samenspraak met de andere bètadocenten de lessen verzorgt. Julian is naast scheikundedocent bijvoorbeeld nlt-coördinator in leerjaar 4.

Portfolio

Als onderdeel van het schoolexamen nlt moeten de leerlingen hun onderzoeksvaardigheden aantonen met een portfolio. Daarin zitten allereerst bewijzen uit nlt zelf: elke periode doen leerlingen een nlt-project waarin ze naast kennis ook vaardigheden ontwikkelen. Daarnaast kunnen leerlingen bewijzen opnemen uit andere vakken (biologie, natuur- en scheikunde liggen voor de hand), uit relevante projecten in de onderbouw of uit relevante ervaringen buiten school.

Vier rollen

Aanvankelijk moesten de leerlingen bewijzen aanleveren voor elk van de dertien vaardigheden uit domein A van de examensyllabus nlt. “Maar dat was zo’n lange waslijst, dat was niet te doen”, zegt Julian. “Daarom hebben we de vaardigheden nu samengebracht in vier rollen die leerlingen in een toekomstige baan als technoloog zeker zullen tegenkomen: innovator, strateeg, specialist en netwerker. In hun portfolio tonen ze aan dat ze deze rollen beheersen. Elke twee weken bespreken we bij nlt wat leerlingen de afgelopen tijd hebben geleerd en bij welke rollen dit past. Zo wordt het voor leerlingen steeds helderder wat ze kunnen bewijzen en wat ze nog moeten doen.”

Assessmentgesprek

Gemiddeld genomen zijn leerlingen na de tweede periode in het examenjaar zo ver dat ze hun portfolio voor een eerste beoordeling kunnen indienen. Het portfolio wordt dan van feedback voorzien door twee van de bètadocenten die in dat leerjaar bij nlt betrokken zijn. Daarna voeren de leerlingen in tweetallen met diezelfde docenten een assessmentgesprek van ongeveer 30 minuten. In dat gesprek lichten de leerlingen hun portfolio’s toe en kunnen ze met behulp van de feedback de oorspronkelijke informatie nog aanvullen of verbeteren. “In feite kijken we naar twee dingen”, zegt Wilbert: “Zijn de bewijzen relevant en kan de leerling ze specifiek genoeg toelichten?”

IJkgesprekken

Eenheid in de beoordeling is belangrijk, want het portfolio is een schoolexamenonderdeel. Daarom hebben de docenten vooraf met ‘ijkgesprekken’ proefgedraaid. “Je moet het eens worden over de taal die je gebruikt om de kwaliteit van het bewijs aan te duiden en over de lat waarlangs je het bewijs legt. Daar zijn wel enkele verbeterslagen overheen gegaan”, zegt Wilbert. “De beoordeling moet niet alleen betrouwbaar maar ook bruikbaar zijn, en in de praktijk wordt het al snel te ingewikkeld.” De docenten zijn uitgekomen op een grafiek met twee assen. De ene as geeft weer in hoeverre iets een bewijs is voor de beheersing van een of meer vaardigheden, de andere as laat zien hoe specifiek de toelichting is die de leerling op het bewijsstuk geeft. Op elke as kan het bewijs 0, 1 of 2 punten krijgen. Bewijs dat minimaal 3 punten scoort, is goedgekeurd. De scores worden samengebracht in een rubric.

Uitdaging

Het aantal bewijsstukken dat leerlingen in hun portfolio stoppen, maakt niet uit. “Als jij de beheersing van een hele rol kunt aantonen met één goed bewijs, dan is dat goed; heb je vijf bewijzen nodig, dan is dat ook prima”, zegt Julian. 

Omdat onderzoekend leren in het onderwijs op De Nieuwste School verweven zit, zijn bewijzen meestal ruim voorhanden. Een uitdaging is dat leerlingen ze niet als zodanig herkennen. “Dan schrijven ze in 4 vwo een practicum dat ze met de hele klas gaan uitvoeren, gewoon omdat ze het leuk vinden, en zien ze niet wat ze daarvan leren”, zegt Julian. “Dan vraag ik in de les: hoe is het met je portfolio?, en dan zeggen ze: ‘Volgens mij heb ik nog helemaal niks voor de rol van innovator.’ Daarom is het belangrijk om het hier regelmatig over te hebben.”

Jarenlange ontwikkeling

Het heeft de bètadocenten van De Nieuwste School jaren gekost om met onderzoekend leren bij nlt zo ver te komen als ze nu zijn. De vier rollen en het nieuwe beoordelingssysteem zijn slechts volgende stappen in de ontwikkeling. Tot nu toe werkt het goed: “De assessmentgesprekken zijn concreter geworden doordat de vier rollen voor leerlingen meer betekenis hebben dan de afzonderlijke vaardigheden”, zegt Julian. “Ook is het voor leerlingen nu makkelijker om te zien hoe ze medeleerlingen met aanvullende competenties bij een opdracht kunnen betrekken: ‘we hebben nog een netwerker nodig’. Zo draagt het portfolio bij aan leren van elkaar en dat is een van onze doelen met onderzoekend leren.”

Vakoverstijgend samenwerken

De komende tijd gaan de bètadocenten onderzoeken of ze de werklast van het schoolexamen voor zowel leerlingen als zichzelf kunnen verlagen door PTA-onderdelen voor meerdere vakken in te zetten. “Waarom zouden leerlingen de onderzoeksvaardigheden uit hun nlt-portfolio opnieuw moeten bewijzen voor scheikunde?”, zegt Wilbert. Vakoverstijgend samenwerken zal hierdoor nog belangrijker worden dan het al is. Zijn tip om dit van de grond te krijgen: dwing jezelf ertoe. “Je gaat pas echt goed samenwerken als jouw les de mist ingaat omdat een collega iets niet goed heeft uitgelegd. Maak jezelf dus bewust afhankelijk van elkaar.”