Stichtse Vrije School: ‘Durf je PTA een eigen invulling te geven’

Een eigen invulling van het schoolexamen? Op de Stichtse Vrije School in Zeist weten ze niet beter. Tot het jaar 2000 deden leerlingen hier zelfs alléén maar schoolexamen, vertelt schoolexamencoördinator havo/vwo Wisse de Blaauw. “Wij vonden - en vinden nog steeds - dat het schoolexamen de beste afsluiting is als je recht wilt doen aan de brede ontwikkeling die leerlingen op school hebben doorgemaakt. In het vrijeschoolonderwijs gaat het om hoofd, hart en handen. Dat kun je onmogelijk allemaal in een centraal examen laten zien. Bovendien is het centraal examen een momentopname. Het schoolexamen biedt veel meer mogelijkheden.”

Breed opleiden

Tegenwoordig is het centraal examen voor vrijescholen verplicht en dus doen de leerlingen van de Stichtse Vrije School zowel school- als centraal examen. Maar het eigen karakter van het schoolexamen is overeind gebleven. “Wij hebben bijvoorbeeld de examenonderdelen anw en ckv verwerkt in echte vrijeschool-elementen als ‘periode-onderwijs’ en ‘koor’. Daar vindt ook de afsluiting plaats”, vertelt Wisse. “Bij het periode-onderwijs krijgen alle bovenbouwleerlingen les in vakken die niet in hun profiel zitten. Daar zie je die brede ontwikkeling terug die wij zo belangrijk vinden. Een leerling met een cultuurprofiel krijgt bijvoorbeeld een periode lang biologie, een leerling met een natuurprofiel een periode geschiedenis. Elke periode eindigt met een opdracht, toets of presentatie en een aantal daarvan telt mee voor het schoolexamen. Ook het vak ‘koor’ staat bij iedereen op het rooster. Daarvan tellen de prestaties gedurende één jaar mee voor het schoolexamen.”

Kies voor een breder profielwerkstuk

Typisch vrijeschool is ook de brede opzet van het profielwerkstuk, hier ‘eindwerkstuk’ genoemd. “Het eindwerkstuk bestond al voordat het profielwerkstuk landelijk een begrip werd. Sterker nog: het was de inspiratiebron voor het landelijke pws”, zegt Wisse. “Profielwerkstukken zijn vaak vakgebonden. Maar bij ons zijn ze veel breder. Wij vragen leerlingen een onderwerp te kiezen waarin zij zich als mens willen ontwikkelen. Daar schrijven ze niet alleen een werkstuk over; ze maken de ontwikkeling ook daadwerkelijk door, met hulp van een vakdocent en een aparte begeleider. Stel dat een leerling bijvoorbeeld geïnteresseerd is in het boekenvak; dan schrijft die leerling ook echt een boek en brengt dat eventueel zelfs uit.” 

Vertrek vanuit de leerstof, niet vanuit het PTA

Wisse is op school verantwoordelijk voor alle ontwikkelingen rond het schoolexamen havo/vwo; een collega doet hetzelfde voor de mavo. Het inzicht dat Wisse vanuit zijn rol wil meegeven, is om ook in het schoolexamen de ontwikkeling van de leerling voorop te stellen. “Als je dat doet, ga je heel anders kijken”, zegt hij. “Natuurlijk moeten schoolexamens aan de landelijke eisen voldoen en moeten ze de domeinen uit het examenprogramma afdekken. Maar je maakt geen PTA om het PTA: de ontwikkeling van de leerling is je vertrekpunt en het PTA is daar een afgeleide van. Durf er dus je eigen invulling aan te geven. Kijk wat leerlingen voor hun ontwikkeling nodig hebben en laat dat het startpunt voor je schoolexamen zijn.”

Maak het schoolexamen formatief

Zelf zit de Stichtse Vrije School midden in dit proces. Want alle eigenheid van het vrijeschoolonderwijs ten spijt, ook hier vergt een bewuste invulling van toetsing en afsluiting doorlopend onderhoud. “Met toetsen is niks mis, als het maar niet bij een cijfer blijft”, zegt Wisse. “We willen dat leerlingen er iets van leren, ook als het om schoolexamentoetsen gaat.” Daarom staan sinds een jaar of twee veel studiedagen en sectievergaderingen in het teken van formatief handelen en is er een leerkring formatief handelen opgezet waar docenten ervaringen kunnen uitwisselen en elkaar kunnen inspireren. 

Aanjager van deze ontwikkeling is economiedocent Wouter Modderkolk, tevens lid van de kenniskring van het lectoraat ‘Waarde(n) van het vrijeschoolonderwijs’ aan de Hogeschool Leiden. Zelf laat Wouter zijn leerlingen voor het schoolexamen economie al enkele jaren een essay maken. Hoe dat werkt en wat het oplevert lees je in zijn artikel 'Achter elk cijfer schuilt een uniek verhaal'.

Haal CE-stof uit het schoolexamen

Om alle secties uit te dagen het ontwikkelgerichte karakter van hun schoolexamen verder te versterken, zijn de schoolexamencoördinatoren van de Stichtse Vrije School schoolexamenbeleid aan het schrijven. “In eerste instantie niet met een verplichtend karakter, want dat werkt niet”, zegt Wisse. “Ontwikkeling komt vanuit intrinsieke motivatie: leraren die zich eigenaar voelen van het schoolexamen, zoals leerlingen zich eigenaar voelen van hun leerproces. Het enige wat we wél bij alle vakken willen, is dat de leerstof van het centraal examen waar mogelijk uit het schoolexamen gaat. Dat schept ruimte. Daarnaast hebben we het aantal PTA-onderdelen per jaar teruggebracht. Sommige collega’s zijn bezorgd: we moeten leerlingen toch ook goed voorbereiden op het centraal examen? Daar hebben ze natuurlijk gelijk in. Maar dat kan ook buiten het schoolexamen.”

Begin met de mensen die willen

Wisse en zijn collega-schoolexamencoördinator zijn al een tijdje regelmatig met secties in gesprek over manieren om het schoolexamen voor leerlingen waardevoller te maken. Zou het eerdergenoemde essay voor economie bijvoorbeeld ook onderdeel kunnen worden van het PTA Nederlands? Suggereren kan, maar forceren niet, vindt Wisse. “Begin steeds bij de mensen die willen en doe bijvoorbeeld eens een pilot met één vak. Bij ons gaat het vak Engels dit schooljaar bijvoorbeeld experimenteren met een portfolio als onderdeel van het schoolexamen.” 

Check wat leerlingen ervan vinden

De grote vraag blijft wat leerlingen ervan vinden. Op de Stichtse Vrije School staan leerlingen open voor minder conventionele schoolexamentoetsen, merkt Wisse. “Zo’n essay bij economie vinden ze moeilijker, maar ook leerzamer dan een traditionele toets. Ze vinden het fijn dat ze er meer van zichzelf in kwijt kunnen. Ook leren ze er als mens van: ze moeten voor deze opdracht bijvoorbeeld een logboek bijhouden en dat helpt bijvoorbeeld om je eigen uitstelgedrag onder ogen te zien. Dat is precies onze bedoeling met het schoolexamen: dat elke toets, elke opdracht of presentatie het startpunt wordt van een nieuwe ontwikkeling voor de leerling.”
 

Meer weten over het schoolexamen op de Stichtse Vrije School? Luister dan naar de podcast 'Meesterwerk' over toetsen op de vrijeschool of neem contact op met Wisse de Blaauw, w.deblaauw@svszeist.nl.