Eén formatieve les, drie perspectieven: wat vinden de leraar, de leerling en een observator ervan?

Hoe krijg je systematisch en gedegen inzicht in de kwaliteit van de lessen? Op die ontwikkelvraag zoekt Marianum, een brede scholengemeenschap voor vmbo, havo en vwo, in schooljaar 2022-2023 het antwoord. De school werkt sinds 2016 aan een formatieve cultuur, waarin leerlingen, leraren én schoolleiders leerdoelen en succescriteria voor zichzelf bepalen. Formatief handelen moet ertoe leiden dat leerlingen meer de regie over hun eigen leerproces nemen en een vragende houding ontwikkelen: Waar sta ik nu? Waar wil ik naartoe? En welke stappen moet ik zetten om daar te komen?

Formatief handelen gaat over goed lesgeven

“Formatief handelen betekent dat je weet wat je al kan, wat je nog moet leren en hoe je dat dan het best kunt doen”, vertelt Christel Wolterinck, programmamanager Onderwijs en Onderzoek op Marianum. Ze promoveerde op het onderwerp ‘docentprofessionalisering in formatief handelen’ aan de Universiteit Twente en is kartrekker bij de ontwikkeling van de formatieve cultuur op Marianum. “Formatief handelen is geen doel op zich, maar heeft alles te maken met goed lesgeven”, vertelt ze. “We zijn op de juiste weg, maar er zijn verbeterpunten. Door collegiale visitaties en de laatste jaarlijkse evaluatie, weten we dat leraren vaak het gevoel hebben dat ze op de goede manier formatief lesgeven, maar dat leerlingen dat niet altijd zo herkennen.”

Schoolleiders geven het goede voorbeeld

Sinds de school zeven jaar geleden serieus met formatief handelen begon, zijn er veel stappen gezet. “De schoolleiders spelen daarbij een belangrijke rol”, zegt Christel. “Je kunt erover praten en mensen enthousiasmeren, maar het gaat er vooral om dat zij het goede voorbeeld geven, de formatieve taal spreken en laten zien dat ze zelf ook ontwikkeldoelen opstellen.” Het formatieve handelen wordt volgens Christel zo steeds meer zichtbaar op Marianum. “Leraren en schoolleiders zijn continu in gesprek met elkaar over wat ze onder formatief werken verstaan en leerlingen vinden het heel gewoon om over leerdoelen en feedback te praten. Ook zijn er ontwikkelgesprekken met de leraren en de leerlingbesprekingen gaan niet meer over gemiddelde cijfers, maar over het leerproces dat de leerling doorloopt.”

Feedback vanuit drie perspectieven

De school is dus op de goede weg, maar door de lockdowns en het afstandsonderwijs tijdens de coronapandemie, lukte het niet om verdere stappen te zetten in de ontwikkeling van de formatieve cultuur. “Formatief handelen is een proces van leren en we hebben de draad nu weer opgepakt”, zegt Christel. “We willen dit schooljaar meer zicht krijgen op wat er in de lessen gebeurt, maar niet alleen vanuit het perspectief van een schoolleider of leraar als observator. We willen ook weten welk beeld de leraren bij hun les hebben en of dat overeenkomt met het beeld van de leerlingen. De Universiteit Twente ontwikkelde een lesobservatie-instrument genaamd Impact!, waarmee we vanuit deze drie perspectieven informatie over de leskwaliteit hebben opgehaald.”

Van gedachten wisselen

De tool werd eerst gedemonstreerd aan een aantal scholen die ook bezig zijn met de ontwikkeling van een formatieve cultuur en meedoen aan een innovatietraject van het programma Voortgezet Leren. Christel: “Zij kwamen op bezoek en we namen de gelegenheid te baat om met hen over onze ontwikkelvraag van gedachten te wisselen.” Bert Schutten, teamleider in leerjaar 1 en 2 van de onderbouw en leerjaar 3 van havo/vwo, was daar ook bij betrokken. “We hebben met de scholen verschillende tools bekeken waarmee je naar een formatieve les kunt kijken”, aldus Bert. “De bezoekende scholen vonden het heel waardevol dat Impact! ook het perspectief van de leerlingen meeneemt. Daarmee bevestigden ze voor ons dat dit de juiste tool was om te gebruiken.”

Student voice

Zo haalde het onderzoeksteam in april 2023 met Impact! in 40 lessen waardevolle feedback op onder de betreffende leraren, 704 leerlingen en 9 observatoren, waaronder een schoolopleider, een teamleider en leraren van beide vestigingen van Marianum. Dat zo de stem van honderden leerlingen wordt gehoord, is volgens Christel en Bert heel bijzonder. “We hechten sowieso veel waarde aan de ‘student voice’ en laten onze leerlingen al jaren in onderwijscafé’s en leerlingarena’s vertellen hoe ze het onderwijs ervaren”, aldus Bert. “We doen het immers voor de leerlingen. Als je als leraar goed formatief lesgeeft, dan levert dat veel succeservaringen op en dat is wat we willen.” 

Effectieve instructie

Eén van de succescriteria van een goede formatieve les is een effectieve instructie, waarbij de leraar het leerdoel vertelt, het nut ervan uitlegt en daar aan het einde van de les in een samenvatting op terugkomt. Christel: “Uit de eerste analyse blijkt dat de leerdoelen goed aan de orde komen, maar dat leerlingen het nut van het leerdoel en de samenvatting niet als zodanig herkennen. Precies daarom is monitoring zo belangrijk, want hierover kunnen we met de leraren de dialoog aangaan. We zien dit, herkennen ze het en hebben ze bijvoorbeeld hulp nodig? En wat kunnen collega’s daarin betekenen?”

Ontwikkelcyclus

“Daar ligt een belangrijke rol voor schoolleiders”, vervolgt Christel. “Zij kunnen leraren met dezelfde ontwikkelvraag aan elkaar koppelen om te leren van elkaar en van andere collega’s. We zijn een lerende school en het krachtige van de Impact! tool is dat leraren deze cyclisch kunnen gebruiken. Als een leraar werk wil maken van het samenvatten van de les, dan kan hij de tool weer gebruiken om daarover feedback op te halen. Zo komen leraren in een ontwikkelcyclus en zo worden we steeds meer een professionele leergemeenschap. Dat draagt allemaal bij aan de formatieve cultuur hier op school.”
 
Tips van Christel voor schoolleiders bij de ontwikkeling van een formatieve cultuur

• Formuleer met elkaar concrete doelen en succescriteria van formatief handelen op jouw school.
• Monitor jaarlijks de voortgang en gebruik daarvoor instrumenten zoals het lesobservatie-instrument Impact!
• ‘Teach what you preach’ en gebruik de formatieve taal in (beleids)documenten en in gesprekken met leraren en lerarenteams.
• Houd rekening met verschillen tussen de vaksecties: daar is net als in de klas differentiatie nodig.
• Vraag bij de ontwikkeling van beleid feedback aan de lerarenteams.
• Een formatieve cultuur brengt grote verandering met zich mee en vraagt om een lange adem.
• Neem daarom kleine stapjes en ga niet meteen voor de tien: elke stap is een ‘walking scale’, ook als je van een drie naar een vier of van een zes naar een zeven gaat mag je tevreden zijn.