Met succes ontwikkelen? Uit onderzoek blijkt: draagvlak, eigenaarschap en leiderschap maken het verschil

“Een professionele leergemeenschap is geen werkgroep”, begint docent en projectleider Kees Verbeek van de Fruytier (locatie Uddel). Hij noemt het eerder een manier van werken, ‘een cultuur’.  Vijf jaar geleden startte hij samen met een collega met de ontwikkeling van een bèta-leerplein. Met succes: leerlingen zijn enthousiast, hun resultaten zijn gemiddeld gelijk of hoger en leraren gebruiken elkaars kwaliteiten. Door de intensieve samenwerking van leraren op het leerplein hebben de bètavakken geen lesuitval meer. Kees is trots: “Vorige zomer is de school verbouwd om het leerplein meer ruimte te geven.” 

Drie werkzame principes 

Hoe Kees en zijn collega dat voor elkaar kregen? Ze baseerden zich op aanpak van een professionele leergemeenschap (PLG). Uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam en het Kohnstamm Instituut blijkt dat, als je met succes het onderwijs wil verbeteren, er meer nodig is dan het inrichten van een leerteam, een interne academie of regelmatig samenkomen op een studiedag. Onderzoeker Loes de Jong werkte mee aan het onderzoek. Ze onderzocht hoe vo-scholen aandacht besteden aan het leren van en met elkaar als professionele leergemeenschap. In die aanpak komen drie principes terug die cruciaal blijken: eigenaarschap, draagvlak en leiderschap. Loes: “Niet toevallig zijn juist deze drie principes duidelijk te zien bij de ontwikkeling van het bèta-leerplein op de Fruytier.”
 

Principe 1: Eigenaarschap 

Het eerste werkzame principe is eigenaarschap, blijkt uit het onderzoek. Dat zat bij het leerplein goed: het was een initiatief van Kees en een collega. Kees: “We behandelden vaak dezelfde stof, maar legden dat verschillend uit. Dat kwam leerlingen niet ten goede. Daarnaast merkten we allebei dat leerlingen steeds minder huiswerk maken.” Door de bètavakken meer te integreren op een leerplein zou het onderwijs verbeteren én zouden leerlingen meer verantwoordelijkheid nemen, dachten Kees en zijn collega. Ze hadden dezelfde visie en gingen samen aan de slag.  

Ontwikkelen in de praktijk 

Het werden vijf intensieve jaren leren en (door)ontwikkelen in de praktijk. Kees en zijn collega lazen literatuur, bezochten congressen en reflecteerden wekelijks: wat doen we en wat hebben we te doen? Ze vroegen regelmatig naar de ervaringen van leerlingen en ouders. Dat is belangrijk voor het succes, leerde Kees. “Leerlingen vertelden dat ze het lastig vonden om vragen te stellen op het leerplein, omdat de groep te groot was. Door hun feedback richtten we een instructielokaal in voor kleinere groepen leerlingen.”  

Verantwoordelijkheid voelen én nemen

Loes: “Wat je goed ziet bij het voorbeeld van het leerplein, is dat als leraren zich eigenaar voelen van een ontwikkeling ze hun kennis en ervaringen gebruiken om steeds te verbeteren. Dat is waar het bij eigenaarschap om gaat: leraren voelen niet alleen de verantwoordelijkheid, maar nemen die ook. In ons onderzoek komt duidelijk naar voren dat wanneer collega’s de verantwoordelijkheid samen dragen, een onderwijsontwikkeling kans van slagen heeft in de school. Daarom zien we eigenaarschap als een belangrijk werkzaam principe van een PLG.” 

Principe 2: Draagvlak

De verantwoordelijkheid samen dragen: dat miste bij de andere onderwijsontwikkeling; de invoering van keuzewerktijd in de vmbo-klassen. Keuzewerktijd is – vooralsnog - geen succes op de Fruytier. De reden? Volgens vmbo-docent Russell Vandermeer ontbreekt het draagvlak onder leraren die ermee moeten werken. Russell: “Het was een initiatief van de schoolleiding. Terugkijkend is voor veel leraren het nut en de noodzaak van keuzewerktijd onduidelijk. We zijn vooral bezig geweest met: wat gaan we doen, in plaats van: waarom gaan we het doen?” Kees: “Als draagvlak ontbreekt, kan er geen eigenaarschap bij leraren ontstaan.”  

Betekenisgeven

Loes: “Bij de invoering van keuzewerktijd op de Fruytier zie je mooi het samenspel tussen de drie cruciale principes draagvlak, eigenaarschap en leiderschap. Het is belangrijk om leraren te betrekken bij het ‘waarom’ van nieuwe plannen in school. Leraren fungeren als spil in het realiseren van duurzame onderwijsontwikkeling. Zij verzorgen het primaire proces van lesgeven in de klas, werken met collega’s samen aan onderwijs, vervullen de rol van pionier in nieuwe ontwikkelingen, en nemen hierbij - in wisselwerking met formeel leidinggevenden - de leiding. Betekenisgeven doe je als leidinggevende niet alleen.”  

Nut en noodzaak 

Ook bij het leerplein was er niet direct draagvlak onder collega’s, herinnert Kees. Daarom startte de ontwikkeling klein: alleen hij en zijn collega en twee klassen per blokuur. Inmiddels geven nog vier andere leraren les op het leerplein. Hoe kregen ze hen mee? Kees: “Ze zien in de praktijk dat het werkt en vooral: leerlingen vertellen positieve verhalen. Als iets klein goed lukt, dan wordt het vanzelf groter.”

Principe 3: Leiderschap

Het geven van richting en betekenis aan onderwijsontwikkelingen is een belangrijke leiderschapskwaliteit binnen PLG’s, blijkt daarnaast uit het onderzoek. Om de bereidheid van leraren om samen aan onderwijsverbetering te werken te versterken kan je als leidinggevende interesse tonen in hun werk en vertrouwen hebben. Loes: “Leraren geven aan het te waarderen wanneer leidinggevenden ontmoetingen actief organiseren.” 

Visie en coördinatie

Uit het PLG-onderzoek blijkt daarnaast dat leidinggevenden spanning ervaren tussen enerzijds vastleggen en anderzijds ruimte bieden. “Vertrouwen geven”, noemt Kees het. Loes: “Ondanks dat individuele leraren vaak goeie ideeën hebben en het belangrijk is dat zij aandacht kunnen besteden aan individuele leervragen, is er pas sprake van PLG wanneer energie gestoken wordt in zaken die er voor de onderwijskwaliteit in de hele school toe doen. Dit vraagt om een visie en een bepaalde mate van coördinatie. Dat gaat echt over leiderschap.”  

Vertrouwen 

Bij de ontwikkeling van het leerplein kreeg Kees het vertrouwen van zijn schoolleiding. Niet toevallig: de school heeft in haar visie opgenomen dat het werken als PLG en eigenaarschap van leraren wordt gestimuleerd. De ruimte die hij en zijn collega’s kregen is essentieel om een onderwijsontwikkeling te laten slagen, ervaarde Kees. “Op het leerplein hadden we bijvoorbeeld geen tijd om de absenties bij te houden. De schoolleiding maakte daar geen probleem van. En ook toen het in het begin onrustig was op het leerplein, deed de schoolleiding daar niet moeilijk over.” 

Doorontwikkeling keuzewerktijd 

Nu het leerplein staat, is Kees door de schoolleiding gevraagd om de invoering van keuzewerktijd weer op de rails te krijgen. Samen met Russell en een andere collega begeleidt hij deze ontwikkeling. De schoolleiding heeft expliciet het eigenaarschap aan het team gegeven. Kees: “Zowel projectleiders als schoolleiding spreken elkaar aan als men buiten de kaders van hun rol in het proces gaat. Doordat er veiligheid is kan dat ook.” 

Heb je vragen aan Kees Verbeek over de aanpak als professionele leergemeenschap? Of wil je meer weten over hoe je processen in je eigen school (beter) kunt vormgeven? Neem dan direct contact op met Kees via Vbk@jfsg.nl.