Van een strakke jaarplanning naar een pilot formatief handelen

Het VCL (havo, atheneum en gymnasium) is een zelfstandige school met ​​880 leerlingen en een grote pool gepassioneerde eerstegraads leraren. Al voor corona nam de school in het schoolplan op om leerlingen meer te begeleiden naar zelfstandigheid en meer aandacht te geven aan het leerproces. Katja: “Ons motto is: zelf denken, samen doen. Dat ‘zelf denken’ bij leerlingen en leraren gaat best goed. Dat ‘samen doen’ is de ​​reden waarom we de ontwikkeling naar formatief handelen in de school zijn aangegaan. Niet vanwege een probleem, maar vanuit ambitie. ​​En vanuit het idee om het na corona weer te hebben over onderwijs. Als schoolleider probeer ik ervoor te zorgen dat het school- en onderwijsplan van papier komt.”

Het leerproces centraal 

Om ervoor te zorgen dat de leerlingen na de coronatijd weer op koers kwamen, leefde onder de leraren de behoefte het over de manier van onderwijs te hebben. Volgens Katja gaat de vakinhoud bij eerstegraads leraren havo en vwo van oudsher soms boven het leerproces. “Op een vmbo staat volgens mij juist het leerproces centraal en wordt veel aandacht besteed aan de stapjes die de leerling maakt. Die kant wilden wij ook op. We wilden meer aandacht geven aan leerstrategieën, metacognitieve vaardigheden en studievaardigheden.”  

In het hoofd van de leerling 

Mieke: “Zichtbaar maken wat er in het hoofd van een leerling omgaat tijdens het leren, is voor mij heel waardevol, maar ook voor de leerling. Als de stappen die een leerling maakt zichtbaar zijn, kun je bijsturen als dat nodig is. Bij een juist genomen stap wil ik weten waarom een leerling een goed antwoord heeft.” “En dat zij zich realiseren wat zij nodig hebben voor die stap”, vult Katja aan. Net als bij een paar andere leraren ontwikkelde zich bij Mieke de wens formatief handelen als didactisch principe in de klas in te zetten om het leerproces van de leerling te versterken. Katja: “Als schoolleider volg ik nauwlettend de ontwikkelingen op onderwijsgebied en ik houd in de gaten wat er op de werkvloer speelt. Deze twee aspecten sloten voor formatief handelen goed aan op de behoeften op dat moment.” 

Starten met een werkgroep 

Katja introduceerde het schoolontwikkelingstraject (voorheen innovatietraject) van Voortgezet Leren bij de andere leden van de schoolleiding om zo met begeleiding aan de slag te gaan met de ontwikkeling naar formatief handelen. Onder de schoolleiding ontstond ook draagvlak voor het idee om met een werkgroep - bestaande uit leraren en een lid van de schoolleiding - aan de slag te gaan met het implementatieproces. Mieke en Katja vormden met drie anderen een werkgroep. Katja: “Mieke is als kartrekker de aanjager van het traject en bekijkt of we op koers blijven bij de door ons gestelde doelen. Ik heb de werkgroep kunnen enthousiasmeren waarbij ik kaders en het tijdpad in de gaten houd. Ook zoek ik continu naar mogelijkheden om de leden van de werkgroep verder te laten ontwikkelen als expertgroep en om hen te stimuleren een professionele eenheid te ​​worden.”  

Werkgroep wilde te snel 

Aangezien het initiatief van de werkvloer kwam, is de schoolleiding niet vanaf het begin meegenomen in het proces. Mieke: “Wij liepen al ver voorop met onze kennis over formatief handelen, waar de rest van de schoolleiding eigenlijk niet wist waar het over ging. Toen we hen hadden geïnformeerd, konden we weer verder.” Ze doken al snel in het bepalen van strategie, terwijl ze nog niet klaar waren met de analyse die juist zo belangrijk is om een goede basis te leggen. Ze deden opnieuw een pas op de plaats. Om inzicht te krijgen in de fases van het ontwikkelproces hebben zij veel gehad aan de stappen van de Aanpak schoolontwikkeling van Voortgezet Leren en het spel School in beweging. Ze speelden het spel met werkgroep- en directieleden. “We hebben hiervan geleerd dat de rol van persoonlijk contact erg belangrijk is en dat we bewust keuzes moeten maken waarop we elkaar kritisch bevragen”, aldus Katja. 

Plan van aanpak 

Om in kaart te brengen in hoeverre collega’s op school kennis over en ervaring met formatief handelen hadden, heeft de werkgroep tijdens een informatieve studiedag een vragenlijst uitgezet onder alle leraren. Hierbij maakten ze gebruik van het evaluatieformulier van SLO. Samen met een ander werkgroeplid verzorgde Mieke in het schooljaar 2022/2023 een training over formatief werken voor tien belangstellende collega´s. Dit deden ze om hun enthousiasme te delen en om te kijken of die collega's het ook een fijn didactisch principe zouden vinden om in te zetten tijdens de lessen. Mieke: “We keken welk effect de training op de tien collega’s had. Als je met formatief handelen bezig bent, erover spreekt, elkaars lessen bezoekt en intervisie doet, wat is dan het verschil met de leraren die daar helemaal niet mee bezig zijn geweest?” Die tien leraren vonden het een fijne methode om in te zetten in hun lessen. Dat gaf de werkgroep de bevestiging dat ze de behoeften goed aanvoelden. Op basis van de input van de collega's schreef de werkgroep een advies over de aanpak van de schoolbrede ontwikkeling naar formatief handelen. Ze kregen goedkeuring van de schoolleiding, het bestuur en de MR om het plan breder uit te zetten. Om de strategie te bepalen waren er voor de werkgroep wekelijkse vergadermomenten ingepland. Mieke: “Dat is essentieel, want anders neemt de waan van de dag het over en kom je nergens. We maakten in de werkgroep een uitgebreide jaarplanning, visueel met post-its.” Katja: “Aan de hand daarvan hebben we de strategie geconcretiseerd.” 

Critical friends 

Naast de enthousiaste leraren, waren er ook critical friends die van zich lieten horen. Deze tien leraren namen geen deel aan de training. Katja: “We nodigden collega’s die open en eerlijk feedback wilden geven uit voor de training. De verzamelde feedback verwerkten we in ons advies aan de schoolleiding.” De critical friends benoemden met name de hick-ups, zoals onvoldoende tijd en ruimte voor hun ontwikkeling. Ook waren zij sterk gericht op het meten van het effect van de interventie. Om leraren alsnog mee te krijgen wezen ze hen op meetbare en waarneembare ontwikkelingen van leraren en het effect op leerlingen. 

Uitvoeren in de praktijk 

Na al het voorwerk besloten ze in het schooljaar 2023/2024 een pilot te doen. Mieke: “Bij twee vwo-3 klassen neemt 90% van de daar lesgevende leraren, inclusief de werkgroepleden, deel aan trainingen over formatief handelen.” Twintig (van de in totaal ca. 60) leraren, met minimaal één leraar per sectie, krijgen acht trainingen van drie uur. De trainingen vinden plaats op de dinsdagmiddag wanneer normaalgesproken overleg plaatsvindt. Mieke: “Wij worden geacht om in ieder geval in de pilotklassen formatief handelen in te zetten. We nemen onderlinge lesbezoeken af en hebben intervisiemomenten met elkaar.” Katja: “Op de uitvoering van deze training, gegeven door een extern bureau, hebben we veel invloed. Het is een training waarin voor de leraren duidelijk wordt wat formatief handelen betekent voor hun vak, met praktische toepasbaarheid en waarin ze leren elkaar feedback te geven.” Met een pilotgroep is het doel gesteld dat aan het eind van dit schooljaar het didactische principe van formatief handelen bewust wordt ingezet. “En dat iedereen zich binnen drie jaar de principes van formatief handelen eigen heeft gemaakt. De ‘getrainden’ voeden de rest van de sectie door hen te motiveren en nieuwsgierig te maken volgens het ‘teach what you preach’-principe.” 

Het momentum behouden 

Aan het eind van dit schooljaar verspreidt de werkgroep de vragenlijst onder de leraren zoals aan het begin van het traject met de hoofdvraag: ‘Wat versta je onder formatief handelen en wat doe je op dat gebied?’. In maart 2024 organiseert de werkgroep een leerlingenarena met een representatieve groep leerlingen. “Onze uitdaging nu is om het momentum te behouden. De energie is er wel, maar de waan van de dag neemt het al snel over, ook bij de werkgroep. Daarom is wekelijks overleg en het bijhouden van de planning essentieel. Die deadline heb je nodig. We zijn net mensen”, grapt Katja.